काव्य-स्वरूप (काव्य लक्षण) (प्राचीन व अर्वाचीन दृष्टि में)

js[kk f}osnh

dkO;'kkL=h; fpUru ds mn;dky ls gh vkpk;ksZa dh n`f"V dkO; dks ifjHkkf"kr djus ,oa mlds Lo:i dks foosfpr djus ij dsfUnzr jgh gSA dfo] lân; ,oa vkpk;Z& lHkh ds eu esa ^dkO;* dh dksbZ u dksbZ vo/kkj.kk vo'; gh fo|eku jgrh gSA izkphu o vokZphu vkpk;ksZa dh n`f"V ls dkO; ds rVLFk y{k.k ,oa Lo:i y{k.k dh foospuk bl  ys[k esa izLrqr dh x;h gSA

y{k.k nks izdkj dk gksrk gS& rVLFk ,oa Lo:i y{k.kA fdlh oLrq dks mlds cká lEcU/kksa }kjk ifjHkkf"kr djuk gh rVLFk y{k.k dgk tkrk gSA bl n`f"V ls dkO; dk y{k.k n'ke 'krh bZ0 esa vkpk;Z HkV~VrkSr us izLrqr fd;k& ^rL; deZ Le`raa dkO;e~* vFkkZr~ dfo ds deZ dks gh dkO; dgrs gSaA pw¡fd dkO; lk{kkr~ :i ls dfo dk deZ gS] fdlh vkSj dk ugha gS] blfy, dfodeZ esa gh dkO; i;Zoflr gSA ijUrq] Lo:i&y{k.k fdlh oLrq ds vUrfoZ'ys"k.k ij vk/kkfjr gksrk gSA dkO; dk fo'ys"k.k djus ij gesa ek= nks la?kVd rRo feyrs gSa&'kCn vkSj vFkZA dkO; dks Lo:ir% fo'ysf"kr dj ifjHkkf"kr djus dh ijEijk dk izkjEHk ge vkpk;Z Hkkeg ds dkO;kyadkj esa ikrs gSa& ^'kCnkFkkSZ lfgrkS dkO;e~*¹ vFkkZr~ 'kCn vkSj vFkZ dh lef"V gh dkO; gSA

vkpk;Z Hkkeg }kjk izLrqr ;gh dkO;y{k.k mRrjksRrj la'kksf/kr ,oa ifjof/kZr gksrk gqvk vkpk;Z eEeV&iz.khr dkO;izdk'k esa iw.kZrk dks izkIr gqvkA eEeV us dkO; dks ifjHkkf"kr djrs gq, dgk& ^^rn~nks"kkS 'kCnkFkkSZ lxq.kkouya³~d`rh iqu% DokfiA<sup>2</sup> vFkkZr] 'kCn ,oa vFkZ dh ogh lef"V dkO; gS tks nks"kjfgr gks] xq.kksa ls ;qDr gks vkSj ;FkklEHko vy³~dkjksa ls laofyr gksA dkO;srj 'kCnkFkZ lef"V;ksa esa ;s oSf'k"V~; ugha gksrs gSaA n.Mh us b"VkFkZ&;qDr inkoyh dks dkO;'kjhj dgk gS& ^^'kjhja rkofn"VkFkZO;ofPNUuk inkoyhA**<sup>3</sup> jkt'ks[kj lkfgR;fo|k ds lEcU/k esa fy[krs gSa& ^^'kCnkFkZ;ks;ZFkkoRlgHkkosu fo|k lkfgR;fo|kA**<sup>4</sup>  vFkkZr~ 'kCn rFkk vFkZ ds ;Fkkor~ lgHkko dks vkJ; cukdj tks fo|k curh gS] mls lkfgR;fo|k dgrs gSaA blesa 'kCn rFkk vFkZ dk lgHkko&leizk/kkU; gksrk gSA :nzV us Hkkeg Lohd`r y{k.k dks Lohdkj dj fy;k gSA vfHkuoxqIr us /oU;kyksd&ykspu ds e³~xykpj.k esa dkO; ds fo"k; esa viuh ekU;rk izLrqr dh gS&

       ^^viwoZa ;n~ oLrq izFk;fr fouk dkj.kdyka

       txn~ xzkoiz[;a futjlHkjkr~ lkj;fr pA

       Øekr~ iz[;ksik[;kizljlqHkxa Hkkl;fr rr~

       ljLoR;kLrRoa dfolân;k[;a fot;rsAA**

vFkkZr~ tks dkj.k&dyk ds vHkko esa viwoZ oLrq dk fuekZ.k dj nsrk gS] iRFkj dh Hkk¡fr uhjl txr~ dks vius jl ls jloku~ cuk nsrk gS rFkk Øe ls iz[;k ¼dfo dh izfrHkk½ rFkk mik[;k ¼lân; dh izfrHkk½ ds izlj ls lqHkx gksrk gqvk Hkkfor djrk gS] ljLorh dk og dfo&lân;&:i rRo ¼dkO;½ fot;h gksA ykspu dh ckyfiz;k Vhdk esa dgk x;k gS fd dfo rFkk lân;&nksuksa ftldk vk[;ku djrs gSa] og dkO; gS& ^dfolân;Sjk[;k;rs mP;rs bfr* vFkok dfo&lân; esa ftldk fujUrj [;ku&LQqj.k gksrk gks& ^^dfolân;;ksjk[;k vHkh{;su [;kua LQqj.ka ;L;A** Hkkstjkt us vius dkO;y{k.k esa jl dk lfUuos'k fd;k gS& ^^funksZ"ka xq.koRdkO;y³~dkjSjy³~d`re~A jlkfUoar dfo% dqoZu~ AA**<sup>5</sup> vFkkZr] dkO; nks"k&jfgr&xq.k;qDr] vyaadkjksa ls vy³~d`r rFkk jlkfUor gksrk gSA dqUrd ml 'kCnkFkZ dks dkO; ekurs gSa] tks oØdfoO;kikj'kkyh rFkk fo}nkuUnnk;d izcU/k esa fLFkr gks&     ^^'kCnkFkkSZ lfgrkS oØdfoO;kikj'kkfyuhA

       cU/ks O;ofLFkrkS dkO;a rf}nkg~ykndkfjf.kAA**⁶

dqUrd u rks 'kCn dks dkO; ekurs gSa vkSj u rks vFkZ dksA os 'kCnkFkZ ds lfEefyr Lo:i dks dkO; ekurs gSa& ^^'kCnkFkkSZ dkO;aA okpdks okP;'psfr }kS lfEefyrkS dkO;e~A }kosdfefr fofp=SoksfDr%A** ⁷

dkO; ds jlijd y{k.kdkjksa esa Hkkstjkt] efgeHkV~V] fo'oukFk vkfn izeq[k gSaA efgeHkV~V dk dFku gS fd dfo dk foHkkokfn la;kstukRed O;kikj gh dkO; gS] ftlesa jl dh vfHkO;fDr vfuok;Z :i ls gksrh gS&

^^dfoO;kikjks fg foHkkokfn la;kstukRek jlkfHkO;DR;O;fHkpkjh dkO;e~A**⁸

fdUrq eEeV us tks dkO; y{k.k izLrqr fd;k og mi;qDr izrhr gksrk gSA vkpk;Z eEeV ds ijorhZ dkO;'kkfL=;ksa us rks izdkjkUrj ls mUgha dh ckr dgh⁹ ijUrq lkfgR;niZ.kdkj fo'oukFk rFkk jlx³~xk/kj ds ys[kd if.Mrjkt txUukFk us ijEijk ls gVdj dkO; dks ifjHkkf"kr djus dk iz;Ru fd;kA vkpk;Z fo'oukFk dk dkO;y{k.k gS& ^^okD;a jlkReda dkO;a**A¹⁰ lkj:i gksus ls jl gh ftldh vkRek gS ,slk okD; jlkRed dgk tkrk gS& ^^jl ,okRek lj:ir;k thouk/kk;dks ;L;**¹¹ & jl ds vHkko esa dkO;Ro ugha gks ldrkA

if.Mrjkt txUukFk us dkO; dk y{k.k fn;k gS&

^^je.kh;kFkZizfriknd% 'kCn% dkO;e~A**¹²

dkO; dh bu ifjHkk"kkvksa eas vkpk;ksZ dh n`f"V;k¡ fHkUu gSaA Hkkeg] okeu] :nzV] dqUrd] vkuUno/kZu] eEeV gsepUnz] fo|kukFk] Hkkstnso rFkk okXHkVkfn tgk¡ ^'kCnkFkZ&lef"V* ds dkO;Ro ij tksj nsrs gSa] ogha n.Mh rFkk if.Mrjkt 'kCn ek= ds dkO; gksus ij tksj nsrs gSaA rhljk ekxZ gS vkpk;Z fo'oukFk dk tks 'kCn vFkok vFkZ ds izfr LokjL; u izdV djrs gq, jlkRed okD; dks gh dkO; ekurs gSaA

vkpk;Z Hkkeg ls ysdj if.Mrjkt txUukFk rd& ;fn dkO;y{k.kksa dh rqyukRed leh{kk dh tk; rks izrhr gksrk gS fd leLr y{k.kksa esa ,d foy{k.k vUrLlkE; fo|eku gSA leLr vkpk;Zx.k 'kCnkFkZ lef"V dks gh dkO; ekurs gSaA fdlh vkpk;Z }kjk 'kCn ds izfr vFkok vFkZek= ds izfr i{kikr iznf'kZr djuk vkSj ckr gS] ijUrq ,dek= 'kCn dks vFkok ,dek= vFkZ dks dkO; Lohdkj djuk dfBu gSA D;ksafd 'kCn ,oa vFkZ esa vfoukHkko fo|eku gSA bl 'kCnkFkZ}Sr dk loksZRre izek.k ge Hkr`Zgfj&iz.khr okD;inh; esa gh ikrs gSa&

^^vukfnfu/kua czã 'kCnrRoa ;n{kje~A foorZrs·FkZHkkosu izfØ;k txrks ;r%AA**

vokZphu laLd`r dkO;'kkL= ds {ks= esa J}s; ih0oh0dk.ks] ,l0ds0Ms] x.ks'k =~;Ecd ns'kik.Ms ,oa iaa0 cynso mik/;k; dh d`fr;k¡ izflf) ds f'k[kj ij jgh gSaA orZeku 'krkCnh esa Hkh vkpk;Z pf.Mdkizlkn 'kqDy] vkpk;Z jsokizlkn f}osnh ,oa izks0 jk/kkoYyHk f=ikBh] vfHkjkt jktsUnzfeJ th us dkO;'kkL=h; fo"k;ksa dk ubZ n`f"V ls mUehyu fd;k gSA

uo;qxhu dqN vkpk;ksZa us Hkh ^dkO;y{k.k* ij fopkj fd;k gSA buesa izeq[k gSa& dkO;yadkjdkfjdk ds ys[kd izks0 jsokizlkn f}osnh] dkO;lR;kyksd% ds drkZ Mk0 czãekuUn 'kekZ] lkfgR;lUnHkZ% ds ys[kd vkpk;Z f'koth mik/;k;] vfHkuodkO;yadkjlw=e~ ds drkZ izks0 jk/kkoYyHk f=ikBh] uO;dkO;rRoehekalk ds ys[kd jglfogkjh f}osnh ,oa vfHkjkt;'kksHkw"k.ke~ ds drkZ izks0 jktsUnz feJA¹²

jsokizlkn f}osnh ,oa jk/kkoYyHk f=ikBh ewyr% vyadkjoknh fopkjd gSaA nksuksa vyadkj dks dkO;kRek ekurs gSaA vkpk;Z f}osnh dkO;tfur lkekU; lkSUn;Z rFkk lkSUn;Z ds gsrqHkwr ¼xq.k] vyadkj] jhfr] o`fRr vkfn½ leLr /keksZa dks vyadkj ekurs gq, dgrs gSa fd tSls fpn~?ku foHkq ¼ijczã½ ,d gksrs gq, Hkh&tho rFkk czã ds :i esa f}/kk foHkDr gS] Bhd mlh izdkj dkO; dk vyEHkko Hkh lkSUn;Z rFkk lkSUn;Z?kVd /keksZa ds :i esa f}/kk foHkDr gSA  bl izdkj vkpk;Z jsokizlkn f}osnh vyad`r 'kCnkFkZ&lef"V dks gh dkO; ekurs gSaA

oLrqr% f}osnh th okeu ,oa n.Mh dh dkO;n`f"V dk leFkZu djrs izrhr gksrs gSaA vkpk;Z n.Mh us Hkh dkO;'kksHkkdj leLr /keksaZ dh egklaKk ds :i esa vyadkj dks gh Lohdkj fd;k FkkA¹³

izks0 jk/kkoYyHk f=ikBh dk dkO;y{k.k Hkh vyEHkkooknh n`f"V dk gh leFkZu djrk gSA ijUrq og yksdkuqdhrZu dks dkO; ekurs gq, mldh laxfr vyEHkko ds lkFk cSBkrs gSaA izks0 jk/kkoYYkHk f=ikBh us dgk gS fd & yksdkuqdhrZu gh dkO; gSA vuqdhrZu pkj izdkj dk gksrk gSA ml vuqdhrZu ls dkO; dh iw.kZrk gS vkSj iw.kZrk vyadkj gSA blfy, vyadkj gh dkO; gSA ¹⁴

Mk0 czãkuUn 'kekZ dk dkO;y{k.k ;FkkFkkZuqHko rFkk iwokZpk;ksaZ }kjk izfr"Bkkfir ijEijk ls loZFkk vyx gSA os viuk dkO;y{k.k izLrqr djrs gq, dgrs gSa&^^'kCnkFkZofrZlR;L; lqUnja izfriknue~A

 dkO;L; y{k.ka Js;a lR;L;k= fo'ks"krkAA**

Mk0 jglfogkjh f}osnh }kjk fpfUrr dkO;y{k.k gS&

^^lqânka ân;kg~ykns yksdksn~cks/ks p laxrkA

 izKkor% dos% ln~okd~ dkO;feR;fHk/kh;rsAA**

vkpk;Z f'koth mik/;k; lqUnjRkÙo ¼lkSUn;Z½ dks gh dkO; vFkok dkO; dk i;kZ; ekurs gSaA vkpk;Z mik/;k; us vius ^lkfgR;lUnHkZ%* uked dkO;'kkL=h; xzUFk esa izfrikfnr fd;k gS fd ftlds fy, lekt lLi`g gksrk gS] ftls ikus ds fy, ije mRlqd jgrk gS vkSj ftls ikdj] Hkksxdj Hkh mRdf.Br gh cuk jgrk gS & og lqUnjrRo gh gSA¹⁵

bu lcls fHkUu vfHkjkt jktsUnz feJ dk fopkj gS fd dkO;y{k.k ,slk gksuk pkfg, ftlesa leLr iwoZorhZ vkpk;ksZa ds y{k.kksa dk vUrHkkZo gksA ¹⁶ muds }kjk izLrkfor dkO; y{k.k gS& ^^dkO;a yksdksRrjk[;kua jlxHkZa LoHkkote~A**¹⁷

vFkkZr~ yksdksRrj] jlxHkZ ,oa LoHkkot vk[;ku dks dkO; dgrs gSaA vk[;ku dk vFkZ gS& o.kZu] vfHkO;fDr vkSj dksbZ Hkh o.kZu vdsys 'kCn vFkok vFkZ ls ugha] izR;qr nksuksa dh lef"V ls gh lEHko gks ldrk gSA¹⁸ vr% 'kCnkFkZ u dgdj dkO; dks vk[;ku ekuuk gh vf/kd laxr gSA ,slk ekuus ls 'kCn vFkok vFkZ fdlh ,d ds izfr i{kikr izdV gksus dk volj gh ugha gSA

bl izdkj izkphu dky ls vuojr pyh vk jgh laLd`r dkO;'kkL= dh ijEijk dk leh{kkRed voyksdu djus ij ,d rF; loZekU; fofnr gksrk gS fd dkO; dk vk/kkj 'kCn ,oa vFkZ nksuksa feydj gSaA pkgs os izkphu euh"kh gkas vFkok uohu ;qx ds fpUrd] lHkh 'kCnkFkZ lef"V dks gh dkO; dk vk/kkj ekurs gSa rFkk lHkh mlh ij viuh dkO; euh"kk dks fLFkj djds dkO; dk y{k.k izLrqr djrs gSaA ;|fi txUukFk tSls euhf"k;ksa us dsoy 'kCn dks dkO; dgk gS rFkkfi os vFkZ dh lRrk dks iw.kZr;k vLohdkj ugha djrs gSaA D;ksafd tks if.Mrjkt txUukFk us dgk fd je.kh; vFkZ dk izfriknd 'kCn gh dkO; gksrk gS og Hkh izdkjkUrj ls 'kCnkFkZ&lef"V dks gh dkO; ds :i esa vaxhdkj djuk gqvkA D;ksafd if.Mrjkt us Hkh dsoy 'kCn dk gh dkO;Ro ugha Lohdkj fd;k gS] izR;qr je.kh; vFkZ ds izfriknd 'kCn dkA je.kh;kFkZ& izfriknd 'kCn ds vaxhdkj ls Hkh ^^'kCnkFkZ lef"V gh dkO; gS** & ;gh Hkko izdV gksrk gSA

bl izdkj dk dksbZ 'kCn gS gh ugha tks vFkZfojfgr gksrk gksA u gh ,slk dksbZ vFkZ gS tks 'kCn ds fcuk izofrZr gksrk gksA nksuksa esa vfoukHkko gSA rks fQj] dkO;la?kVuk ds vaxHkwr 'kCnkFkZ&;qxy esa ls fdlh ,d ds izfr ¼fd ek= 'kCn gh dkO; gS vFkok ek= vFkZ gh dkO; gS½ & i{kikr izdV djuk O;FkZ gSA oLrqr% 'kCn ,oa vFkZ nksuksa feydj gh dkO; laKk izkIr djrs gSa] i`FkXHkwr gksdj ughaA tSlk fd vkuUno/kZu dgrs gSa& ^^lân;ksa dks vkg~ykfnr djus okys 'kCnkFkksZa dh la?kVuk gh dkO; gSA**

lUnHkZ&

1 काव्यालंकार, 1/16 ।

 2 काव्यालंकार, 1/1  ।

3  काव्यालंकार, 1/10 ।

4 काव्यमीमांसा (भा0बु0का0, पृ0 19) ।

5 सरस्वतीकण्ठाभरण 1/2 ।

6 वक्रक्तिकाव्यजीवितम्    1/7      ।

7 वक्रक्तिकाव्यजीवितम्    1/7 की वृत्ति ।

8 व्यक्तिविवेक, पृ0 95   (चै0 सं0) ।

9. शब्दाथौ निर्दोषौ सगुणौ प्रायः सालङ्कारौ काव्यम्। - वाग्भट (काव्यानुशासन)

 -अदोषौ सगुणौ सालङ्कारौ च शब्दार्थौ काव्यम्। - हेमचन्द्र (काव्यानुशासन)

 -गुणालंकारसहितौ शब्दार्थौ दोष वर्जितौ। गद्यपद्योभयमयं काव्यं काव्यविदो विदुः।। - विद्यानाथ (प्रतापरूद्रयशोभूषण)

 -निर्दोषं गुणवत्काव्यमलङ्कारैरलङ्कृतम् रसान्वितं कविः कुर्वन् कीर्ति प्रीतिं च विन्दति।। भोजदेव (सरस्वतीकण्ठाभरण)

 10 साहित्यदर्पण (शालग्रामशास्त्री की टीका से युक्त) पृ0 - 19 ।

 11 साहित्यदर्पण (शालग्रामशास्त्री की टीका से युक्त) पृ0 - 19 ।

12 रसगङ्गाधर        1/1 ।

13 संस्कृत का अर्वाचीन समीक्षात्मक काव्यशास्त्र (विश्वविद्यालय प्रकाशन), पृ0 - 205 ।

 14 अलम्भावों ह्यलङ्कारः स च सौन्दर्यतत्कृतोः। विभक्तात्मा विभुर्जीवब्रह्मणोश्चिद्घनो यथा।। - काव्यालंकारकारिका।

 15 यच्च सन्ध्यङ्गवृत्त्यङ्गलक्षणाद्यागमान्तरे। व्यावर्णितमिदं चेष्टमलंकारतयैव नः।। - काव्यादर्शः।

 16 लोकानुकीर्तनं काव्यम्। अनुकीर्तनं चतुर्विधम्। तेनाऽस्य पूर्णता। पूर्णता चालंकारः। तेन अलंकार एवं काव्यम्। -अभिनवकाव्यालंकारसूत्रम्।

 यदर्थं सस्पृहं लोको यदाप्तुं परमोत्सुकः। यदाप्य ............. तच्च साहित्यं कविकर्मजम् ।। - साहित्यसन्दर्भः।

 संस्कृत का अर्वाचीन समीक्षात्मक काव्यशास्त्र, पृष्ठ - 202 ।

17 अभिाजयशोभूषणम्।

18शब्दार्थ संगमेनैव कि´्चिदाख्यातुमिष्यते। ततश्चोभयसाहित्यं काव्यपर्यायगोचरम्।। - अभिराजयशोभूषणम्  1/35 ।

js[kk f}osnh

'kks/kPNk=k] laLd`r foHkkx

bykgkckn fo'ofo|ky;] bykgkckn